مواجهه با شعر بیدل مثل رانندگی در جاده ای سنگلاخ برای رسیدن به چشم اندازهای بلندتر است - وبلاگ جیرا

به گزارش وبلاگ جیرا، به گزارش خبرنگار خبرنگاران در فارس، کاووس حسن لی شاعر، پژوهشگر، استاد کرسی حافظ پژوهی در مرکز حافظ شناسی و استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شیراز است. از وی تا به امروز بیش از 30 عنوان کتاب منتشر شده است. از مهم ترین کتاب های حسن لی می توان به چند نمونه اشاره نمود: فرهنگ سعدی پژوهی، راهنمای موضوعی حافظ شناسی، گونه های نوآوری در شعر معاصر ایران، چشمه خورشید (درباره زندگی، شعر و اندیشه حافظ)، دیگرگونه خوانی متون گذشته، راهنمای موضوعی سعدی شناسی، کارنامه تحلیلی خیام پژوهی و... چند تصحیح کتاب نیز در کارنامه علمی وی وجود دارد که همه آن ها متون برای نخستین بار تصحیح و منتشر شده اند: دیوان امین الدین بلیانی، مثنوی وامق و عذرا، مثنوی اشترنامه و مهر و ماه، از جمله آن هاست. بعضی از کتاب ها و اشعار دکتر حسن لی به زبان های دیگر، ازجمله: عربی، ترکی استانبولی، انگلیسی و فرانسه ترجمه و منتشر شده است.

یکی از فعالیت های اصلی کاووس حسن لی در حوزه شعر و شاعری است. علاوه بر اشعار گوناگونی که از حسن لی در مجله ها، نشریه ها و سایت های مختلف منتشر شده، پنج مجموعه شعر و یک کتاب شعر کودک نیز تا کنون از او به چاپ رسیده است: لبخند وارونه، پشت کرشمه های مرمره، دکمه های گیج، رنگ از رخ تمام قلم ها پریده است، به لبخند آیینه ای تشنه ام و من ماه تابانم (شعر کودک).

کاووس حسن لی به تازگی کتاب بیدل و انشای تحیّر (با عنوان فرعی بازشناسی شعر بیدل دهلوی با شرح سی غزل از خاتمه دیوان) را تالیف نموده که ازسوی انتشارات تعیین روانه بازار کتاب شده است. نام کتاب را از این بیت بیدل گرفته است: بیدل سخنت نیست جز انشای تحیر / کو آینه تا صفحه دیوان تو باشد. این کتاب در 403 صفحه، در قطع وزیری و جلد گالینگور، به قیمت 67 هزار تومان به چاپ رسیده است. کتاب بیدل و انشای تحیّر دارای سه فصل است؛ فصل نخست کتاب با عنوان مقدمه، فصل دیگر با نام واژه های ویژه و فصلی هم به شرح سی غزل بیدل اختصاص یافته است. به بهانه انتشار این اثر با کاووس حسن لی به گفت وگو نشستیم که در ادامه از نظر مخاطبان می گذرد.

گفته می شود شعرهای بیدل دهلوی از پیچیده ترین شعرها در زبان فارسی و فهم شعر او بسیار سخت است. در شروع گفت وگو می خواستم نظر شما را درباره شعر بیدل نسبت به شعر شاعران دیگر بدانم.

من در پیشانی کتاب یک تمثیل آورده ام که درواقع پاسخی به همین پرسش شماست. گفته ام: رانندگی با خودرویی راحت در اتوبانی پهن و خلوت با جاده ای هموار و حاشیه ای دلگشا؛ از علاقه مندی های بیش تر کسانی است که رانندگی می نمایند. مردم معمولا سفر در چنین جهتی را بیش تر دوست دارند و کمتر خسته می شوند.

اما کسانی هستند که از جهتهای دیگر لذت می برند. دوست دارند سوار بر ماشین آفرود، به کوه و کمر بزنند و از سنگ و صخره بالا بروند. روح ناآرام اینان، نبرد با جهتهای صعب العبور و فتح قله های ناشناخته را بیش تر دوست می دارد. ممکن است ساعت ها در سنگلاخ های پرپیچ وخم برانند و گردنه ها و گریوه های خطرناک را پشت سر بگذارند تا به چشم اندازهای بلندتر برسند. آن گاه که به بلندای قله می رسند و از آن صندلی رفیع، تپه ها و دره های دلربا و منظره های شگفتِ فریبا را به تماشا می ایستند، حسرت می خورند که کاش همه عزیزانشان در کنارشان بودند و می توانستند در این لذت های توصیف ناپذیر با آن ها همراه باشند.

بیش تر کسانی که در جاده های هموار می رانند نه این ماجراجویی ها را می پسندند و نه به چنین سفرهایی تن می دهند. حتی ممکن است به اندازه 10 دقیقه هم تحمل چنین سفری را نداشته باشند. چه

شعر بیدل به قصری باشکوه می ماند که اندرونی های تودرتو و غرفه های متعدد دارد

بسا - بی خبر از لذت آن کوهنوردان ماجراجو - با نگاهی سرزنش آلود و تمسخرآمیز به رفتارشان نگاه نمایند و در بیهودگی کار آنان لحظه ای تردید ننمایند.

اگر گردش در شعر کسی چون سعدی شیرازی، مانندِ سفر در آن جهت هموارِ دلگشا باشد، خوانشِ شعر بیدل دهلوی همچون تجربه آن سفر کوهستانی است. بیدل خودش آشکارا گفته است:

معنی بلند من فهم تند می خواهد / سیر فکرم آسان نیست کوهم و کتل دارم.

بیدل در چه دوره ای زندگی می نموده است؟ کمی بیشتر از زیست جهان او برایمان بگوئید.

بیدل در سال 1054 هجری در عظیم آباد (پتنه کنونی) در هندوستان به جهان آمده و در سال 1133 در دهلی از جهان رفته است. او شاعری بسیار پرکار بوده است. شمار بیت هایش را نزدیک به صد هزار نوشته اند. برای فهم زبان شعری بیدل، هیچ اثری کارگشاتر از خود شعر او نیست. کلید بسیاری از شعرهای بیدل در شعرهای دیگر او پنهان است. با حوصله مندی و شکیبایی و جست وجو می توان آن ها را یافت و به کار گرفت. شعر بیدل به قصری باشکوه می ماند که اندرونی های تودرتو و غرفه های متعدد دارد، درِ برخی از این غرفه ها (و نه همه آن ها) بسته است، اما کلید آن در طاقچه یا کشو میز غرفه ای دیگر گذاشته شده است. اگر کسی اهل جست وجو باشد، می تواند آن ها را بیابد و قفل بیت های بسته را بگشاید. اما بیش تر خوانندگان کم حوصله، همین که درِ برخی از این بیت ها (در هر دو معنی) را بسته می بینند، سرخورده می شوند و شعر بیدل را رها می نمایند و چه بسا آن را سودمند نپندارند. البته همان گونه که اشاره شد، درِ همه آن سالن ها و اتاق ها بسته نیست. آغوش بسیاری از شعرهای بیدل، بدون پیچیدگی های کوشش طلبانه، به روی خوانندگانش باز است.

درباره چگونگی شعر بیدل در سال های اخیر نوشته های بسیار پدید آمده است و در این جهت، بیدل پژوهان هندی، افغانستانی و پاکستانی پیشگام تر بوده اند. برخی از این نوشته ها به معرفی بیدل پرداخته اند و برخی در پی نشان دادن کلید هایی برای ورود به بنای شعر بیدل هستند. برای ورود به ساختمان شعر بیدل بی گمان هم باید شیوه جهان نگری او را شناخت و هم رفتارهای هنری و شگردهای ادبی اش را دریافت. آشنایی با دیدگاه های عرفانی بیدل، به ویژه اندیشه وحدت وجودی او که به گونه ای فراگیر در تمام دیوان شعرش بازتاب دارد، در کنار انگاره های فلسفی اش که بیش تر با کلیدواژه هایی چون: هستی، عدم، اثبات، نفی، ازل، ابد و... بیان شده، بخشی از گره های موجود در شعر او را می گشاید، اما دیریابی و دیرآشنایی او بیش از آن که به شیوه اندیشیدن و به جهان بینی او مربوط باشد، به رفتارهای هنری، آشنایی زدایی های غریب و هنجارشکنی های شگفت آور او در بیان مطالب بازمی شود. یکی از ویژگی های آشکار بیدل، نوجویی، نونگری و توانایی او در خلق مضامین تازه است. او با مطلعی از این ویژگی کلام خود گفته است: بیدل تجددی است لباس خیال من / گر صد هزار سال برآید، کهن نی ام.

قدرت او در ایجاد رابطه های تازه میان پدیده ها و خروج پی درپی او از هنجارهای متداول ادبی، دریافت بخش مهمی از شعرهای او را دچار اختلال می نماید. به او لقب ابوالمعانی داده اند و او خود کلامش را غلغله صور قیامت و نفسش را کارگاه حشر معانی خوانده است: بیدل نفسم کارگه حشر معانی است / چون غلغله صور قیامت کلماتم.

نازک خیالی و باریک بینی از ویژگی های مشهور سبک هندی است؛ اما روشن است که نازک خیالی ها و باریک بینی های بیدل بیش از دیگر سخنوران این دوره است. به همین دلیل شعر او برای مخاطبان آشنا به این سبک در زمان خود او نیز ناآشنا بوده است. تا جایی که او خود به روشنی می گوید: یاران نرسیدند به داد سخن من / نظمم چه فسون خواند که گوش همه کر شد؟!.

عمر طولانی شاعریِ او (حدود هفتاد سال)، شمار فراوان سروده هایش (نزدیک به صد هزار بیت)، قدرت شگرف او در پیوند دادن عناصر گوناگون، گرایش شدید او به معانی

غزل های بیدل پر است از مفاهیم اخلاقی، چون: فروتنی، خاموشی، کم آزاری، قناعت، ترک تعلق و پرهیز از زیاده خواهی و...

بیگانه، در کنار دیدگاه های عرفانی و فلسفی اش، باعث شده تا او در صندلیی بلند از شعر فارسی قرار بگیرد.

سفرهای بیرونی و درونی بیدل، زندگی در محیط فرهنگی و اجتماعی هندوستان و آشنایی او با اندیشه های عرفانی و فلسفی، مطالعه گسترده دیوان شاعران و هم نشینی با افراد و اشخاص گوناگون، شعر او را شعری رنگارنگ و پُر از موضوعات و مضامین متنوع نموده است. این موضوعاتِ متنوع که در پرتو دو کانونِ نور (عرفان اجتماعی و پرداخت هنری) قرار گرفته اند، رنگ و بویی دلنشین تر یافته اند. در غزل های او موضوعات عرفانی، فلسفی، کلامی، اجتماعی و عاشقانه به گونه ای گسترده و متنوع دیده می شود. اما بیش تر آن ها با زبانی هنری و معمولا نوگرایانه و هنجارگریزانه بیان شده است. غزل های بیدل پُر است از مفاهیم اخلاقی، چون: فروتنی، خاموشی، کم آزاری، قناعت، ترک تعلق و پرهیز از زیاده خواهی و...

یعنی همه شعرهای بیدل همین شرایط را دارند؟

نه. شعر بیدل هم مثل شعر هر شاعر دیگری، نه از نظر لفظ و نه از نظر معنا نمی تواند یک دست و همسان باشد. بیدل سرشار از گفتن است. پر از شعر و شور است. طبع او همچون دریایی مواج از معانی گوناگون است. آن قدر سرشار که اگر بخواهد تنها مصرعی بگوید تبدیل به غزل می شود: بحر قدرتم بیدل موج خیز معنی هاست / مصرعی اگر خواهم سر کنم غزل دارم. معانی بلند و دریافت های ویژه بیدل از جهان هستی، گاهی آن چنان است که زبان هنجار تاب بازنمایی آن را ندارد. بیدل ناگزیر این دریافت های غیرمعمول را با زبانی هنجارشکن بیان می نماید؛ به سخنی دیگر بسیاری از رفتارهای هنجارشکنانه زبانی بیدل برآمده از دریافت های نامتعارف اوست. او خود بارها به ناتوانی لفظ در برابر معنا اشاره نموده است: معنی برجسته شوقم نمی گنجم به لفظ / همچو بوی گل نگر در پیرهن عریان مرا.

فریادی که به گونه ای خاموش، مکرر و مکرر از درون بیدل سر برمی آورد و در هیأت عباراتی متناقض نما و شگفت و پیچیده به شعر درمی آید، بسیاری اوقات محصول همین حالات غریب است. او در آن دقایق، همان گنگ خواب دیده است که می خواهد رویای شگفتش را برای مردمی کر شرح دهد. بیدل خود بیش از هر کس دیگر از این سختی کار و پیچیدگی زبانی خود مطلع است که در یکی از رباعیاتش می گوید: چون بر سر انصاف روی سخت است / یک حرف به قدر فهم مردم گفتن. پس دیگر دلیلی ندارد که به پسند عمومی مردم دل خوش کند؛ زیرا از قبول عام نتوان زیست مغرور کمال / آنچه تحسین دیده ای زاین قوم دشنام است و بس.

برخی از پیچیدگی های شعر بیدل به همین دلیل است که او الفاظ را نارساتر و ناتوان تر از آن می دیده که بتوانند برخی از معانی بلند را بیان نمایند. اما در عین حال برای بیان معنی وسیله ای دیگر جز همین الفاظ وجود ندارد: غافل از معنی نی ام لیک از عبارت چاره نیست. حدیث مگو، حرفِ مگو، افسانه مگو، اسرارِ مگو و مانند آن که در شعرهای بیدل بارها به کار رفته؛ اشاره ای به همین گونه دریافت هاست: برنمی آید بجز هیچ از معمای حباب / لفظ ما گر واشکافی معنی حرفِ مگوست یا خامشی هم چه قدر نسخه تحقیق گشود / که من آیینه اسرارِ مگو گردیدم.

در زمان بیدل در شعر شاعران هند، به ویژه شاعرانِ طرز خیال، گرایشی شدید به باریک اندیشی و خیال پردازی انتزاعی، دستیابی به معانی بیگانه و علاقه فراوان به خروج از هنجار دیده می شود و این شیوه منحصر به بیدل نبوده است. پیداست که بیدل نیز مانند دیگر شاعران طرز خیال به معانی بیگانه و مضامین غریب علاقه فراوان داشته، و همین شیفتگی، خاستگاه برخی دیگر از پیچیدگی های شعر بیدل است. بسیاری از پیچیدگی های شعر بیدل هرگز پیوندی با پیچیدگی معنی ندارد. بلکه برآمده از علاقه او به نوپردازی و آفرینش های غریب ادبی و اشتیاق او به معنی بیگانه است. از بیتی مانند این بیت روشن است که او دستِ کم در دوره هایی از زندگی اش، از ابهام سخن خودش لذت می برده و این که دیگران در فهم آن

فریادی که به گونه ای خاموش، مکرر و مکرر از درون بیدل سر برمی آورد، در هیأت عباراتی متناقض نما و شگفت و پیچیده به شعر درمی آید

درمی ماندند و به قول خودش دیوانه می شدند، مسرور بوده است: بیدل از فهم کلامت عالمی دیوانه شد / ای جنون انشا دگر فکر چه مضمون می کنی.

در زمانه بیدل بسیاری از اهل سخن و ادب هم، شیوه او را نمی پسندیدند و بر او خرده می دریافتد. این را از بیان شاگرد او در سفینه خوشگو به روشنی می توان دریافت. اما ذوق خیال پرداز بیدل عریانی معنی را ننگ معنی می خوانده و آن را نمی پسندیده است. او بارها بر این سلیقه خود تاکید نموده است؛ چون: سخن خوش است به کیفیتی ادا کردن / که معنی آب نشود ز ننگ عریانی یا خوش آن نفس که چو معنی رسد به عریانی / چو بوی گل ز بهارش لباس پوشانی. و از آن سوی دیگر هم همان گونه که اشاره شد، از قبول و تحسین عامه مردم بیزار بوده است: از قبول خلق نتوان زحمت منت کشید / ای خوش آن سازی که قابل نغمه تحسین نشد. از همین روست که آشکارا می گوید: سخن بی پرده کم گو، از زبان خلق ایمن زی / چراغ زیر دامن نیست چندان زحمت بادش.

اما در مجموع در دیوان غزلیات بیدل، هم لفظ و هم معنا فربه است. شعر او نه مانند منظومه های غیر هنری تنها جانب معنا را گرفته و نه مانند برخی آثار ادبی، تنها به صنعت سازی محدود مانده است. اما همیشه باید به یاد داشت که این غزل ها در دوره های مختلف زندگی بیدل سروده شده و پیرو دگرگونی های طول زندگی شاعر دگرگونگی پذیرفته است. تناقض هایی که در شعر او دیده می شود در شعر بسیاری دیگر از سخنوران نیز هست. و این کاملا طبیعی است.

حالا کمی درباره شرح غزل های بیدل در کتاب بیدل و انشای تحیّر بگویید. چرا اسم کتاب بیدل و انشای تحیّر انتخاب شده است؟

بیدل در بیتی گفته است: بیدل سخنت نیست جز انشای تحیر / کو آینه تا صفحه دیوان تو باشد؛ اسم کتاب از این بیت بیدل گرفته شده است.

اگر کسی بگوید شعر بیدل را به تمامی دریافته و به همه راز و رمزهای آن راه برده و از همه گریوه ها و گردنه های آن بی لغزش گذشته، بی گمان سخنی به گزاف گفته است. بنابراین کسی چون من که دانش آموز ساده ای از این دبستان است و در این کتاب، تنها برخی از دریافت های شخصی خودش را بازگفته، چگونه می تواند چنین سخن گزافی بگوید؟! سال هاست که من با انگیزه درونی و گرایش ذوقی به شعر بیدل، با او همراه و هم نشینم. بسیاری از دوستانی که از هم نشینی های من با بیدل و از سفرهای پیوسته ام به کوچه پس کوچه های شعر بیدل خبر دارند، از من می خواستند تجربه های خودم را از این سفرهای خاطره انگیز و دلگشا برایشان تعریف کنم. من هم مانند کسی که خواب شیرین هیجان انگیزی دیده باشد و گوش شنوایی هم برای بازگفتِ آن یافته باشد، در این کتاب خوابم را تنها برای همین گوش های تشنه تعریف نموده ام. بدون آن که در واقعی بودن این رویا و درستی دریافت هایم پایی فشرده باشم. آنچه در معنای این بیت ها نوشته ام، معنایی است که به گمان من رسیده است. هیچ معلوم نیست بیدل هم همین ضبط از بیت را سروده و همین معنا را - بی کم و کاست - در نظر داشته است. بویژه آنکه بسیاری از بیت ها را می توان به چندین صورت خواند و چندین معنا از آن دریافت کرد. بیدل امروز نیست تا ببینیم او با کدام قرائت بیت را می خواند.

با آن که فروکاستن بسیاری از بیت های بیدل به نثری ساده و مستقیم، چشم پوشیدن از بسیاری ویژگی ها و هنرنمایی های او و ستمی آشکار به شعر اوست، اما گاهی که به برخی مخاطبان این کتاب می اندیشیدم، ناگزیر جگر می خراشیدم و تن به این کار می دادم تا به سنت شیوه های مراکز آموزشی ایران، برخی خوانندگان را از این راه به خانه آن بیت فرا بخوانم.

راست آن است که برگرداندن بسیاری از سروده های بیدل - همچون سروده های شاعران دیگر - به نثری مستقیم هرگز امکان پذیر نیست. به ویژه که دریافت برخی از آن ها به رویا می ماند. شبیه به آن است که خوابی دیده باشی با روایتی چندلایه یا چند پهلو که در آن پدیده ها، رویدادها، زمان ها و شخصیت ها پی در پی در هم فرو می لغزند،

برگرداندن بسیاری از سروده های بیدل - همچون سروده های شاعران دیگر - به نثری مستقیم هرگز امکان پذیر نیست

جابه جا می شوند و رنگ عوض می نمایند. چنین خوابی را هر بار که می خواهی گزارش کنی بخشی از آن فرو گذاشته می شود و به تمامی گزارده نمی شود. زیرا برای بازگفت آن رویا باید چندین روایت پیچیده، لغزان و گاه متفاوت و متناقض را با هم و جدا از هم بازپردازی کرد. بازگویی چنین رویایی همچون دریافت ماهی با دست از رودخانه است. همین که احساس کردی گرفته ای می لغزد و فرار می نماید. خودش راست گفته است که بیدل از فهم کلامت عالمی دیوانه شد / ای جنون انشا دگر فکر چه مضمون می کنی.

خیال خلاق بیدل گاهی، به گونه ای خیره نماینده، میان پدیده های گوناگون، پیوندهایی تازه و چندسویه پدید می آورد. بسیاری از این رفتارهای پیدا و پنهان هنری، به گونه ای ست که شگفتی هر صاحبِ ذوقی را برمی انگیزد. در کتاب های بلاغی، به تناسبات واژگانی مراعات نظیر گفته می شود. اما بی گمان نامِ مراعات نظیر برای بسیاری از این تناسبات واژگانی بیدلانه، نامی نارساست. زیرا براستی این ها مراعات نظیر نیستند، که مراعات بی نظیرند!

هنگام شرح بیت ها موجی از مضمون ها و موضوعاتِ همانند در شعر گذشته فارسی، در ذهنم فراخوانده می شد که می توانست پیشینه آن را روشن تر بازنماید، اما از آن جا که خواستِ من، بازگشایی شعر بیدل با سخنِ خود او بود، کوشش کردم کمتر به بیرون ارجاع بدهم. و کلیدهای گشایش بیت را در بیت های دیگر خودِ او بیابم و بازنمایم. در این مدت که غزل های بیدل اوقات مرا خوش نموده است، یادداشت های متنوعی در پیوند با شعر بیدل برای خودم نوشته ام. شاید روزی حوصله سر و سامان دادن آن ها را بیابم و در اختیار دیگران هم بگذارم.

برخی سخنوران ساده می سرایند و برخی پیچیده. من این بختیاری را دارم که هم از شعرهای ساده لذت ببرم و هم از شعرهای پیچیده (به شرط هنری بودن هر دو). مانند کسی که در باغی عظیم، هم زیبایی درختچه ها و بوته های گل دارِ فریبا از او دل می ربایند و هم شکوهِ درخت های تنومندِ سایه افکن هوش از سرش می برند.

کتاب شما غیر از فهرست های خاتمهی سه فصل دارد؛ یک فصل مقدمه است، یک فصل اسمش واژه های ویژه است و یک فصل هم شرح سی غزل. این سی غزل که شرح شده، بر چه پایه ای برگزیده شده است؟

راستش من هرگز دنبال شرح غزل های بیدل نبودم. بیدل را برای دلِ خودم می خواندم تا اوقاتم را شیرین کنم. اما درنگم بر روی برخی بیت ها دریافت هایی را در پی داشت که گاهی آن ها را یادداشت می کردم و برخی اوقات آن ها را با دوستانی در میان می نهادم. این گفت وگوها که گاهی خوشایندِ این دوستان را دامن می زد، کم کم انگیزه ای را در من پدید آورد تا آن ها را سامان دهم.

کسانی که غزل هایی از بیدل را شرح نموده یا شرح داده اند، به غزل های خاتمهی دیوان کمتر توجه نموده اند. به همین دلیل من برخلاف رسم معمول، بر روی غزل های خاتمهی دیوان، متمرکز شدم تا گزینشی داشته باشم. غزل ها را از خاتمه دیوان، یعنی حرف قافیه و ردیف ی شروع کردم تا در شرح غزل ها از همانندی با کار دیگران دوری گزیده باشم. بارها آن ها را بازخوانی کردم تا این که نزدیک به هفتاد غزل برگزیده شد. به گمانم هرکدام از آن غزل ها می توانست بخشی از ویژگی های ذهن و زبان بیدل را نمایندگی کند. آن ها را هم بارها خواندم تا گزیده تر شوند. در خاتمه این سی غزل را از میان آن ها برکشیدم. بر این باورم که هر کدام از این غزل ها بخشی از ذهن و زبان بیدل را بازمی تابند و گزارش این غزل ها در بخش دوم کتاب می تواند - دستِ کم برای کسانی که کمتر با بیدل آشنایی دارند - پنجره ای باشد که از آن بتوانند شعر بیدل را روشن تر تماشا نمایند. شاید اگر 10 سال پیش از این بود یا 10 سال پس از این، غزل های دیگری در این مجموعه جا می گرفت. پس بیش از این نمی توان از این گزینش دفاع کرد. در نگاه امروز من - و تنها در نگاه امروز من - این غزل ها همان کارکردی را که گفتم دارند و می توانند نقش همان پنجره را بازی نمایند.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران