نگاهی به مجموعه داستان رشت، ساغری سازان، کوچه بلورچیان - وبلاگ جیرا

به گزارش وبلاگ جیرا، خبرنگاران-حبیب پیریاری: ارتباط، برهم کنش و ارجحیت احتمالی دو مفهوم فرم و محتوا به رغم بحث های درازدامن و پیشینه دار و به رغم شکل گیری دانش نقد ادبی که در نخستین گلوگاه مهم خود یعنی فرمالیسم، محتوا را واحد و سلولی در کلیّت فرم برمی شمرد، همچنان نگاهی معنادار برای تحلیل و آنالیز آثار ادبی به نظر می رسد. در یک سمت تعهد و التزام نویسنده به خنثی نبودن نسبت به جامعه است که امثال ژان پل سارتر گویاترین حمایت ها را از آن داشته اند و در دیگرسو این واقعیت که اثر هنری برای آنکه از سطح یک بیانیه، گزارش یا موضع گیری سیاسی- اجتماعی فراتر باشد، می بایست به امکانات روایی نیز به اندازه محتوا و اندیشه اثر بها دهد، چنانکه ویتگنشتاین می گوید: رادیکال ترین محتوای یک اثر هنری نمی تواند فرم کلاسیک آن را جبران کند.

اگر نویسنده ای محتوایی اجتماعی و نقادانه را در پیکره فرمی که نه الزاما بکر و نوآور که گریزان از قید مکررات، قراردادها و کلیشه هاست، به مخاطب خود عرضه کند، می توان در نگره دوقطبی فرم-محتوا او را نویسنده ای پیروز دانست. از برهم کنش دوسویه این دوقطبی پیش فرض، می توان به تبیین نگاه نقادانه رسید: نگاهی که در آن چه گفتن و چگونه گفتن هر دو از صافی نگاه منتقد نویسنده گذر نموده و خروجی آن، اثری است که درصورت توفیق، هم مخاطب مضمون گرا که رسالت هنر را بیدارباش جامعه می داند، راضی نگه دارد و هم خواص و دست اندرکاران اهل لفظ و حرف و صوت را.

مجموعه داستان رشت، ساغری سازان، کوچه بلورچیان نوشته شهلا شهابیان در کلیّت خود کوشش پیروزی است در ارائه داستان هایی با استخوان بندی روایی قوی و نگاه انتقادی به مسائل اجتماعی. در تحلیل عناصر روایی کتاب، نخستین عنصر قابل ذکر، نثر نویسنده است که تقریبا در تمامی یازده داستان کتاب، به دور از سانتی مانتالیسم و جنسیت زدگی بوده و در عوض هماهنگ با موضوع، شخصیت و رخداد هر داستان قابلیت های روایی اثر را پیش می برد. نثر داستان ها به فراخور نگاه انتقادی پیدا و نهان آن ها، نثری است عریان و گزنده که دقیق ترین الگوی آن را می توان در داستان خوشبختی همین جا، همین الان، روبه روی من نشسته! (که نامی طعنه وار و آیرونیک است) مشاهده کرد: راوی داستان، زنی است از طبقه فرودست اجتماع که به هر ابزار و وسیله ای برای رسیدن به هدف ساده اش، زندگی بهتر، چنگ می زند و درنهایت هم آنچه برایش رخ می دهد، چیزی است خلاف میل و خواسته اش. نثر داستان، صراحت و عریانیِ هماهنگ با خشم فروخورده شخصیت را دارد و پیش برنده داستان است.

خواندن داستان های کتاب، در خواننده ایجاد ملال نمی نماید؛ چراکه نویسنده به ایجاز، تعلیق و ضرباهنگ داستان های کتاب توجه داشته است. نویسنده در رفت وبرگشت های زمانی داستان ها و یا در تداخل میان واقعیت و خیال و نیز در کشف ماجرای داستان ها از انتقال هایی استفاده نموده که داستان ها گیرایی شروعین و تعلیق کافی برای پیشبرد را داشته باشند. دو داستان کلاغا چی دوست دارن؟ و انگار دو تیله لاستیکی سیاه چشم گیرترین شروع های داستانی را در این کتاب دارند. اولی در پانزده سطر نخست خود ترسیمی دایره وار از تمامی فضای داستان به مخاطب می دهد. با دیالوگی شروع می شود، چندسطر بعد به همان دیالوگ برمی شود و پیش می رود. جملات شروعین داستان، کوتاه و کلمات، حساب شده و دقیق هستند. در داستان دیگر، انگار دو تیله... نویسنده در شروع داستان فضایی مرکب از وهم و ترس را با توصیف مهمانخانه ای در یک شب پیش می کشد و با ریتمی شتابناک تا انتهای داستان روایت را پیش می برد. این داستان، از منظر تعلیق و ضرباهنگ، مهم ترین داستان کتاب است.

جغرافیای شمال کشور، به تبع اصالت شمالی نویسنده، در اغلب داستان های کتاب قابل ردگیری و مشاهده است؛ اما کاربست این جغرافیا در داستان های شهلا شهابیان منحصر به ارائه تصویری رئالیستی و یا ادای دینی شخصی و احساسی نیست و نویسنده کوشیده است زیست بوم آدم های قصه را در تنیدگی با فرم و به اقتضای ضرورت های هر داستان به مثابه موجودی زنده و کارآمد، به کار ببندد. معنادارترین کاربرد جغرافیا در داستان های کتاب، در داستان ورفن ما رخ می دهد: داستانی لایه مند که با تکیه بر باورهای محلی (که عنوان داستان نیز متصل به همان هاست) و دقیق شدن در جغرافیای آدم های داستان (لاهیجان)، به شکلی ماورایی و جادویی از رئالیسم دست بیاید و با حساسیت در انتخاب نام ها و توصیفات و تاکید بر طبیعت (در برابر انسان)، کیفیتی لایه مند و حتی نمادین به خود بگیرد.

در میان داستان های کتاب، دو اثر به سمت فرم زدگی و پیچیدگی و دو داستان نیز به سمت محتوا و بیان احساس و اندکی آسان گیری در روایت لغزیده اند و طبیعتاً در سنجش فنی داستان های کتاب، در جایگاهی متفاوت از داستان های دیگر قرار می گیرند. دو داستان دیگه وقتشه بری و شیدا سایه نداشت، رخداد و تعلیق ذاتی پررنگی ندارند، دارای فضا و پیرنگ های کاملاً مشابه (صرفاً با تفاوت جنسیت راوی) هستند. هردو داستان با ایده اولیه حضور انسانی مُرده در دنیای آدمی که به راوی وابسته بوده، شکل گرفته اند؛ اما این حضور، بیش از آنکه وجهی خیال انگیز یا باورپذیر داشته باشد، جنبه احساسی و غیرمنطقی به خود گرفته است. دو داستان کتاب نیز دچار فرم زدگی، علاقه نویسنده به پنهان کاری اطلاعات از خواننده شده و پرداختی گنگ و دیریاب دارند که لذت خوانش داستان های قدرتمند دیگر این کتاب را از خود دور نموده اند: داستان قورباغه شد پرید تو آب با ارائه یکباره تعداد زیاد شخصیت ها و نیز تشتت در روایت (که البته به تبع آشفتگی روحی-روانی راوی است) فهم ارتباط آدم های داستان و کشف ماجرا را برای خواننده سخت می نماید و داستان این قصه مال کیه که با قطره چکانی اطلاعات در خلال پیشبرد مکانیکی بندهای داستان پیش می رود؛ آن هم نه بر مبنای رخداد، شخصیت یا موقعیت؛ بلکه بیشتر بر مبنای اراده نویسنده.

اگر به همان پیش فرضِ دوقطبی فرم-محتوا بازگردیم، باید بگوییم که داستان های این کتاب، حرکتی هوشمندانه در میانه این دوسویه دارند؛ چراکه نگاه نویسنده به مسائل و مسائل انسانی، به خصوص مسائل زنان در بستر علاقه هایشان، نقد زندگی شهری با تاکید بر فضای سرد و بی رحم آن به ویژه در تقابل با زندگی ساده تر مکان های کوچک تر و دور از پایتخت، سلطه جامعه بر خواست و عاطفه انسان های طبقه فرودست، درونمایه اصلی داستان های کتاب هستند که با نثر و توصیف دقیق و ریزنگر، تعلیق و ضرباهنگ مناسب و درهم آمیزی خیال و واقعیت و حال و گذشته، خواننده را با خود همراه می نمایند.

مجموعه داستان رشت، ساغری سازان، کوچه بلورچیان نوشته شهلا شهابیان به همت نشر حس آخر در رشت به چاپ رسیده و تجربه نویسنده در مهارت داستان نویسی و نگاه تحلیل گر و نقاد او به انسان و اجتماع، آن را به اثری درخور خواندن و بحث و تحلیل بدل نموده است.